مازندشورا: گفت‌وگویی در ارتباط با آخرین وضعیت نوسانات آب دریای خزر با داریوش یوسفی کبریا رئیس مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر انجام داده که شما را به خواندن آن دعوت می‌کنیم؛

فارس: نظر شما درباره نوسانات تراز آب دریای خزر چیست؟        

روند افزایشی تراز آب دریای خزر از سال 56 شروع و تا سال 74 تراز آب 2.5 متر افزایش یافت.

فارس: شرایط کنونی عقب‌نشینی آب دریای خزر چگونه است و آیا این امر در حال تداوم است؟

از سال 74 دوره عقب‌نشینی دریا آغاز شد و در طی 20 سال، 130 سانتی‌متر از تراز آب دریا کاسته شد این میزان برابر 17 دریاچه ارومیه و در زمان پر آبی است که از حجم آبی دریای خزر کاسته شده است.

این دوره‌ی عقب‌نشینی در حال حاضر متوقف شده است و طبق نتایج مدل‌های پیش بینی تراز آب، تا سه سال آینده آب دریا حدود 42 سانتی‌متر افزایش خواهد یافت.

در سال آبی 96-1395 که از مهر سال 95 شروع شده و تا پایان شهریور 96 را شامل می‌شود، این پیش‌بینی‌ها محقق شده است.

بنابراین دوران عقب‌نشینی دریا متوقف و دوره کوتاه‌مدت سه ساله پیشروی دریا پیش رو خواهد بود.

فارس: در ارتباط با تراز آبی دریای خزر توضیح دهید؟

در سال آبی 96-1395 دامنه نوسانات آب دریا 35 سانتی‌متر بوده و به‌طور میانگین تراز آب نسبت به سال آبی قبل یعنی 95-1394، 4 سانتی‌متر افزایش داشته است

افزایش تراز آب دریای خزر به‌منزله لزوم حفاظت از مناطق ساحلی و کاربری‌های موجود در سواحل بوده و توجه به حریم‌های قانونی و مستحدثات ساحلی را در بهره‌برداری از سواحل و طرح‌های توسعه‌ای ایجاب می‌کند.

 این مسأله اهمیت شناخت رفتار نوسانی دریا و روند آن را در برنامه‌ریزی و طرح‌های گردشگری و سرمایه‌گذاری بیش از پیش نمایان می‌کند.

فارس: علل نوسانات تراز آب دریای خزر چیست؟

دریای خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین آبگیر بسته در جهان با مساحت حدود 378 هزار کیلومتر مربع (یک‏ونیم برابر خلیج فارس) و حجم آبی معادل  78هزار کیلومتر مکعب (برابر با 44 درصد ذخیره آبی دریاچه‌های جهان) با ویژگی بارز نوسانات سریع سطح تراز آب، در گودال تکتونیکی در مرز آسیا و اروپا در راستای نصف النهاری واقع است.

 در زمان قدیم که خزر جزئی از اقیانوس بود، تغییرات حجم و تراز آن متاثر از عوامل تکتونیکی و آب و هوایی بوده امّا پس از جدا شدن آن از اقیانوس‌ها، حجم توده آب و تراز آن در کل به عوامل آب و هوایی بستگی داشته است.

فارس: در ارتباط با نوسانات آب دریای خزر چه نظریه‌های وجود دارد؟

در این مورد در دهه‌های نخست قرن نوزدهم دو نظریه در مورد نوسانات این دریا وجود داشت، یکی از آنها نظریه ژئوتکتونیک بود که علّت اصلی تغییرات متعدد تراز آب دریای خزر را حرکات قائم بستر دریا ناشی از حرکات پوسته زمین و حرکات تکتونیکی این منطقه فعال می‌دانست.

نظریه دیگر علل اقلیمی را برای تغییرات آب‌دهی رودخانه های منتهی به دریای خزر عنوان می‌کردند (تغییرات گلوبال مرتبط با فعالیت خورشیدی، جابه‌جایی توده هوا، نوسانات میزان آب رودخانه‌ها و ...) است اقلیم شناس مشهور آلمانی بروکنر(1890) تغییرات تراز خزر را با مقادیر میانگین سالانه نزولات، فشار و دمای هوا در نقاط گوناگون حوضه خزر مقایسه و نتیجه‌‎گیری کرد که تمامی این تغییرات به هم وابسته و به‌طور متوسط دارای دوره 35-30 ساله هستند و این در حقیقت مسأله‌ای بود که اهالی حاشیه خزر مدت‌ها پیش به آن پی برده بودند.

با گذشت زمان و جمع شدن اطلاعات، نظریه اقلیم درباره علل نوسانات قرنی (صد ساله) و بین قرنی تراز آب خزر تائید شد به گونه‌ای که محققان بیشتری روی اقلیم تکیه کردند.

آ‌نها نتیجه‌گیری کردند که نوسانات دریا، انعکاس فرآیندهای بزرگ مقیاس آب و هواشناسی که نه تنها در حوزه دریا بلکه در نقاط دور از آن (حوضه آبریز) به‌وجود می‌آید.

فارس: عوامل موثر بر بیلان آبی خزر چیست؟

خزر دارای رژیم هیدرولوژی بسیار ناپایدار است، از ویژگی‌های این دریا، تغییر پذیری بیلان و نوسانات ادواری تراز آب بوده علت این امر مجموعه‌ای از فرایندهای اقلیمی و هیدرولوژی است که در حوضه آن رخ می‌دهد.

بخش ورودی بیلان شامل جریان رودخانه، نزولات جوی و بخش خروجی آن شامل تبخیر و خروج به خلیج قره‌بغاز است جریان آب ولگا که  80درصد مجموع آب ورودی رودخانه‌ها به دریا را تشکیل می‌دهد، نقش عمده را در بخش ورودی بیلان دارد، 5درصد آب به خلیج قره‌بغاز می‌رود و تبخیر از سطح دریا 5 برابر میزان نزولات جوی است.

در چنین شرایطی اصلی‌ترین علل تغییرات بیلان آبی خزر، عوامل طبیعی(جریان آب رودخانه‌ها، تبخیر و نزولات جوی) و نیز عوامل انسانی است که سبب تغییر جریان آب رودخانه‌ها و در وهله اوّل ولگا می‌شوند.

به لحاظ کشیدگی زیاد طول دریا (یک‌هزار و 300 کیلومتر) و حوضه آن (3هزار کیلومتر) در جهت نصف النهاری و  قرارگیری آن در نقطه بسیار پست قاره‌ای، آب و هوای آن شدیداً قاره‌ای است.

در دوره زمستانی در شمال خزر دمای متوسط هوا 10- تا 8- درجه سانتی‌گراد است ولی در جنوب مثبت و بین 10+ و 8+ درجه است، دریا در ماه‌های ژانویه تا مارس (اوایل دی تا اوایل فروردین) یخ می‌زند.

نزولات جوی در محدوده خزر به‌طور غیریکنواخت توزیع می‌شود، میزان این نزولات در روی سطح دریا در طول سال به‌طور متوسط 100 میلی‌متر است.

ناهمواری منطقه ساحلی نقش اصلی را در بیلان نزولات دارد در شمال مقدار سالانه نزولات کمتر از 300 میلی‌متر و در جنوب غربی خزر 1600 میلی‌متر، در سواحل شرقی تا 90 میلی‌متر و در غرب از 400-300 تا 600 میلی‌متر است.

فارس: علت متغیر بودن بیلان آب دریای خزر چیست؟

علل تغییرات بیلان آب دریای خزر در زمان‌های مختلف و نوسانات سطح آب در کل ناشی از تغییر میزان آب رودخانه‌ها است.

بیش از 130 رودخانه به این دریا منتهی می‌‏شوند که رودخانه‏‌های بزرگ عمدتاً در ‏سواحل شمالی و رودخانه‌‏های کوچک در سواحل غربی و جنوبی پراکنده‏ هستند.

در میان آنها ‏رودخانه ولگا در روسیه از نظر رژیم آب‌دهی مهم‌ترین رودخانه در حوضه دریای خزر بوده و رودخانه کورا در ‏آذربایجان از نظر درجه اهمیت در اولویت دوم قرار دارد.

رودخانه‏‌های ‏شمالی 85 درصد آب خزر را تأمین می‏‌کنند، سواحل شرقی دریای خزر تقریباً فاقد شبکه هیدرولوژی است.

 در ترکمنستان تنها رودخانه‌ای که دارای جریان آب دائمی است رودخانه اترک است که بخشی از حوضه آب‌خیز آن در خاک ایران قرار دارد.

 حوضه آب‌ریز خزر در بخش جنوبی و در کشور ‏ایران دارای وسعت 174هزار و 200 کیلومترمربع است(12 درصد کل حوضه‌های آبریز ایران) از کشور ایران 5درصد  ورودی رودخانه‌ای خزر تامین می‌شود.

سفیدرود با ‏میانگین آب‌دهی حدود 4 کیلومترمکعب در سال بزرگ‌ترین رودخانه منتهی به خزر محسوب می‌‏شود.

با توجه به این موارد بیلان آبی رودخانه‌های منتهی به خزر و شرایط اقلیمی موثر بر آن عوامل اصلی نوسانات این دریا است.

افزایش تراز آب دریای خزر در سال آبی 96-1395 نیز مرتبط با افزایش آب‌دهی رودخانه ولگا، بزرگ‌ترین منبع ورودی آب به دریای خزر است که در سال 2016 میزان آب‌دهی آن بالاتر از میانگین 30 ساله این رودخانه بوده و براساس مدل‌های پیش‌بینی آب‌دهی، این روند تا سال 2020 ادامه خواهد داشت.

فارس: وظیفه مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر چیست؟

مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر وابسته به مؤسسه تحقیقات آب وزارت نیرو براساس وظایف حاکمیتی خود، متولی مطالعه نوسانات دریا، بیلان آبی دریای خزر و حوضه آبریز آن است به‌عنوان نماینده آب‌شناسی در قانون موافقت‌نامه پنج کشور حاشیه دریای خزر موسوم به کمیته آب‌شناسی و هواشناسی دریای خزر (CASPCOM)، مسؤولیت ثبت نوسانات دریا، تهیه پایگاه داده منابع آب دریای خزر و تهیه گزارش وضعیت نوسانات تراز آب دریای خزر و اشتراک‌گذاری آن بین کشورهای حاشیه این دریا را دارا است.

 علاوه بر این با توجه به اهمیت وضعیت تراز آب دریا برای بهره‌برداران و برنامه‌ریزان در بخش ساحل و دریا، آخرین وضعیت دریای خزر را اطلاع رسانی می‌کند.

86048/ع