مازندشورا: نبود پژوهشکده موسیقی و به دنبال آن پژوهش های اندک و ناچیز موجب شده تا تاثیر متقابل موسیقی مذهبی در موسیقی ملی کشورمان حتی برای علاقه مندان این هنر پوشیده بماند ، اما بحق باید گفت که موسیقی محرم بخش جدایی ناپذیر موسیقی سنتی ماست که اجرای صحیح و مناسب آن در روند این هنر تاثیر گذار بوده و موجب اعتلای موسیقی های آیینی می شود.
از سویی نبود اطلاعات کافی و لازم و درگذشت استادان فن ، موجب اظهار نظر دانشمندان خارجی شده که نمی تواند خالی از اشتباه و لغزش باشد ، چرا که به عنوان مثال در امر تعزیه کسی شایستگی اظهار نظر دارد که از مبانی دین اسلام، مذهب شیعه اثنی عشری ، تاریخ اسلام ، اختلاف بنی هاشم و بنی امیه بویژه ریشه واقعی کربلا مطلع بوده ، از ذوق و قریحه و اطلاعات ادبی وشعری برخوردار و دارای آگاهی کامل از دستگاه های آواز موسیقی ایرانی، آهنگ ها، گوشه ها و نوحه های آغاز تعزیه که در این زمان به شکل تصنیف در آمده، باشد وآهنگ های رجز و محزون را کاملا بشناسد.
'تعزیه'، ' منقبت خوانی'، ' نعت خوانی'، 'روضه خوانی'، 'پرده خوانی'، 'شمایل خوانی' و غیره هر کدام با مراسم خاص و موسیقی مناسب ، نشانگر ارادت ایرانیان به امیرالمومنین(ع) و فرزندان اوست و اجرای صحیح آن ها در روند موسیقی سنتی تاثیر گذار بوده و در اعتلای و ارتقای جایگاه آن نقش فراوانی داشته است.
**سوگواری های ملی و مذهبی
سوگوارهای ملی و مذهبی در ایران از کشته شدن هابیل به دست برادرش ، آغاز شد و سپس با شهادت معصومان و بزرگان دین ادامه یافت که بخش عظیمی از هنر به ویژه شعر و موسیقی را به خود اختصاص داده است.
مراسم سوگواری محرم به شهادت تاریخ از دوره آل بویه آغاز شده و این مراسم به مسلمانان اجازه می داد که آشکارا برای شهادت امام حسین(ع) و یارانش سوگواری کنند که بهره گیری از موسیقی بلطبع از زیر شاخه های این مراسم است.
سوگواری برای مرگ قهرمانان اسطوره ای، قبل از اسلام نیز در ایران از اهمیت ویژه ای داشته که از آن جمله می توان به 'سوگ سیاوش' شاهزاده ایرانی اشاره کرد که توسط خوانندگان و نوازندگان با آوای محزون اجرا می شد و از این موسیقی باعنوان 'حلقه سیاوش' یاد می کردند.
موسیقیدانان با اعتقاد بر این که آوازهای هفت گانه ایرانی به ویژه چهارگاه، ماهور، نوا و راست پنجگاه در مراسم سوگواری ابا عبدالله (ع) اجرا می شود ، می گویند: هر بخش از موسیقی محرم شجاعت و از خود گذشتگی شهدای کربلا و وقایع 10 روز اول این ماه را به تصویر می کشاند که سوگواری حضرت عباس(ع)، حضرت علی اکبر(ع)، حضرت زینب(س) و از همه مهمتر خود سید الشهدا (ع) بخشی از آن است.
به طور معمول تشریفات مذهبی نمادین دیگر همچون سینه زنی، زنجیر زنی ، سنگ زنی، و قمه زنی در سوگواری محرم درخور توجه بوده که در این میان سینه زنی در مناطق مختلف ایران رایج تر بوده و تاثیر ملودی های بومی نیز بر روی نوحه ها و سوگواری ها و شمول سنت ها و آیین های محلی در سوگواری عاشورا نمونه هایی از چنین ترکیب است.
ابراهیم بوذری پژوهشگر موسیقی مذهبی می گوید : تعزیه یکی از هنرهای دیرینه ایران است که دارای فواید سیاسی بسیار به لحاظ استقلال و ادب و اخلاق دینی بوده که به دلایل گوناگون در بوته فراموشی قرار گرفته است.
وی افزود : نسخه های گوناگون در تعزیه وجود دارد که از آن میان می توان به نسخه های شادروانان 'سید مصطفی میرعزا کاشانی '، ' حاج ملا کریم جناب قزوینی ' و ' میرزا باقر معین البکاء ' اشاره کرد.
از قدیم نمایش به انواع مختلف برای انجام مقاصد گوناگون در میان ملل و اقوام معمول بوده و برای تکامل آن از سوی نویسندگان و کارگردانان کوشش بسیاری به عمل آمده است. گفته می شود کشته شدن سیاوش، شاهزاده لایق ایرانی به دست افراسیاب ستمگر، از وقایع تلخ تاریخ ایران بوده و از همان زمان تا کنون به نمایش و سوگ در آمده اما تاریخ صحیح تعزیه مشخص نیست. برخی معتقدند پس از واقعه کربلا یزید به کارگردانان دستور داد تا این رویداد را به نمایش در آورند تا بتواند عینا شاهد آن باشد.
به باور بوذری ؛ منظور دیگر از تعزیه ارائه اسلام واقعی و نشان دادن ظلم و ستم و جور بنی امیه و بنی عباس و فساد اخلاقی آنان به وسیله موسیقی و نمایش است.
در گذشته به دلیل بی سواد بودن اغلب مردم و بهره نگرفتن از خطابه، نمایش در آنان تاثیر زیادی داشت. لذا مبتکران هنر تعزیه، از لباس های رنگ های سرخ و زرد زننده و صداهای خشن به عنوان نمادی از ظلم دستگاه بنی امیه استفاده می کردند همچنین در اشعار از زبان مخالفان فضائل آل محمد (ص) را می گنجاندند. به عنوان مثال آغاز امر حر و جلوگیری از حرکت امام و مشاجره وی با امام و یا در مشاجره حضرت عباس و شمر از زبان شمر را با زبان شعر فارسی می خواندند.
همچنین در تعزیه حضرت زهرا (س) که امیرالمومنین (ع) برای خریدن انار به شمعون یهودی مراجعه می نماید از زبان شمعون شعر زیبایی در تجلیل از علی ابن ابی طالب(ع) سروده شد. نظایر زیادی از این گونه اشعار از زبان مخالفان ساخته اند و برای تکریم خاندان نبوت در تعزیه گنجانده اند.
بوذری با اعتقاد بر اینکه جلب توجه مستمع به توحید و خدا پرستی و ستایش و پروردگار، نخستین و بزرگترین هدف تعزیه بود،
گفت : اشعار تعزیه و نوحه های موزون همگی به بهترین وجه ممکنه در آوازهای مختلف ایرانی خوانده می شد.
وی در مورد انتخاب آواز افزود : در مجالس تعزیه مربوط به واقعه کربلا و دیگر مصائب اهل بیت اشعار محزون و در تعزیه های شاد که به مناسبت فتوحات پیامبر و و امیرالمومنین ، عروسی ها، ولادت ها و دیگر اعیاد مذهبی اشعار شاد به کار برده می شد که طبعا آواز و موسیقی مورد نظر نیز می باید با حال وهوای آن همخوانی داشته باشد.
همچنین برای هر کدام از شخصیت ها مانند پیامبر ، امام ، حضرت عباس، علی اکبر، حضرت مسلم، حر و قاسم از یک دستگاه آوازی آغاز و بعد از آوازهای مختلف و موزون استفاده می شد.
به گفته این پژوهشگر ، برای امام و ملائکه از عراق و راک و ترک، حضرت عباس از ماهور و راست پنجگاه، حر و مسلم از نوا، علی اکبر و قاسم از چهارگاه استفاده شده و سپس مرکب خوانی در اوزان و بحور متعدد به عمل می آمد.
بسیاری از موسیقیدانان اعتقاد دارند تعزیه در محفوظ ماندن موسیقی سنتی ایران بسیار موثر بوده است زیرا تعزیه و مراسم سینه زنی با موسیقی همراه است. در برخی از مناطق سینه زنی از آغاز تا پایان به همراه طبل و سنج و سازهای باقی از قبیل بوق انجام می شود.
عبدالله مستوفی در این زمینه می نویسد : هر مولف خوان (مقابل مخالف خوان) در تعزیه آوازها و مایه های موسیقی مخصوص خود را باید حفظ می کرد. امام خوانان آوازهای خود را بیشتر در دستگاه 'راست پنجگاه'، 'نوا' و یا گوشه 'رهاوی'، برای حضرت عباس 'چهارگاه'، حر 'عراق'، عبدالله ابن حسن در'راک' می خواندند که به همین جهت این گوشه موسوم به 'راک عبدالله' است. در سوال و جواب ها تناسب رعایت شده مثلا اگر بین امام و عباس سوال و جوابی صورت گیرد، امام در شور می خواند و عباس نیز پاسخ را در همان دستگاه می دهد. به همین دلیل مجریان تعزیه ضرورتا می بایست به موسیقی ایرانی و ظرایف آن اشراف داشته باشند.
روح الله خالقی در کتاب ' شناسایی موسیقی ' می نویسد : بسیاری از خوانندگان موسیقی ملی ایران ، تجربه نخست خود را از خوانندگی در تعزیه آغاز کردند و از این طریق به مقام هنرمندی رسیدند که از آن جمله می توان به استاد علی حسین قزوینی ، میرزا حسن قزوینی ، ملا عبدالکریم جناب ، حاجی قربان خان شاهی ، اقبال آذر (اقبال السلطان) و....اشاره کرد.
** شاخه های موسیقی مذهبی
هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی با ذکر این که موسیقی مذهبی به دلیل نبود پژوهش و بررسی کافی به فراموشی سپرده شده است،'نعت خوانی'، 'منقبت خوانی'،'تعزیه خوانی'،'مداحی'،'پرده خوانی'،'شمایل خوانی'،'روضه خوانی'،'قطره خوانی'و غیره را از شاخه های موسیقی مذهبی در ایران برشمرد.
وی نعت خوانی و منقبت خوانی را به ترتیب موسیقی ویژه ستایش پیامبراکرم(ص)، ائمه و بزرگان دین عنوان کرد و افزود:این مراسم باید توسط کارشناسان و دلسوزان فرهنگ وآیین مذهبی احیا شود.
'ریزه خوانی' نیز از مراسم مذهبی – موسیقایی گذشته بوده که جوانان و پیشکسوتان اهل فن، از یک ماه پیش از ماه محرم و صفر در مجلسی حضور یافته و به خواندن اشعارمربوطه می پرداختند که چندین تن از پیشکسوتان به صورت شورایی کارآنان را ارزیابی کرده و سپس توسط شخصی به نام 'نقیب النقبا' مشخص می گردید که چه کسی در چه محله ای به خواندن کدام یک از اشعار مذهبی بپردازد. کیاسر در مازندران و بیرجند در خراسان از جمله جاهایی بود که این جلسات و انتخاب شخص مورد نظر صورت می گرفت.
** تاثیر سوگ سیاوش بر مراسم تاسوعا و عاشورا
جاوید در مورد ' سوگ سیاوش ' و تاثیر آن برمراسم تاسوعا و عاشورا هم گفت : تاثیر این دو آیین ملی ومذهبی بریکدیگر از زمان آل بویه در راستای حمایت از شیعه در ایران شکل گرفت و جایگزینی یک روح اسوه به جای یک اسطوره توانست در باورهای مردم جای گیرد.
وی افزود : همچنین پوشیدن جامه سیاه و سیاه کردن درب خانه ها از جمله مراسم گذشته بود که در سوگواری سالار شهیدان برگزار می شده است.
این پژوهشگر تلفیق دو فرهنگ ایرانی و اسلامی را مثبت ارزیابی کرد و افزود : هر گونه بررسی، تغییر و تحول مشروط بر این که به باورهای مردم خدشه ای وارد نکند، باید در راستای اعتلای این دو فرهنگ انجام شود.
به گفته جاوید ، تعزیه نیز شامل روایت وقایع عاشورا است که در مناطق مختلف کشور با سازهای بومی و ملی به اجرا در می آید و نوع موسیقی آن از مرسوم ترین نواهای ماه محرم است .
روایت تعزیه در مناطق ترکمن نشین با 'دوتار '، در بخشی از خراسان و منطقه مرزی با ' کمانچه ' و در مناطق مرکزی مانند اصفهان ، یزد و لرستان با ' نی ' همراه با کلام اجرا می شود.
وی روضه خوانی را نوعی موسیقی توصیفی از واقعه عاشورا دانست و اظهار داشت: روضه خوانی در خراسان با کمانچه و در مازندران با ' لله وا ' (نی محلی) اجرا می شود.
نوحه خوانی از دیگر موسیقی های این ایام است که در مازندران با عنوان 'عباس خونی'(عباس خوانی) با ملودی نزدیک به چهارگاه به رشادت و دلاوری حضرت عباس(ع) می پردازد.
به گفته جاوید ، موسیقی خبری از دیگر اجزاء موسیقی محرم است که هم اکنون رایج نیست. این موسیقی شامل دو بخش سازی و آوازی است که در پیشباز ماه محرم و برگزاری دسته های عزا داری اجرا می شود.
وی با بیان اینکه چاووش عزای عاشورا همراه با خواندن نوحه از قسمت های مهم این موسیقی است که به 'بشیر ابن جذلم' نسبت داده شده است، افزود: آیین صبح خوانی پیش از اذان صبح از دیگر موسیقی های این ماه است که با زمزمه آغاز شده و به نوحه تبدیل می شود.
موسیقی ' شور طبل و شیپور ' در ظهر عاشورا به هنگام بر اندازی علم حضرت سید الشهدا (ع) از دیگر موسیقی های سازی این واقعه بوده که از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
جاوید با بیان اینکه یک سری موسیقی آیینی با عنوان 'علم گردانی' با ریتم های گوناگون در مناطق مختلف کشور رایج بوده است، گفت: موسیقی ویژه ماه محرم همچون سایر موسیقی های آیینی در برخی از مناطق کم رنگ و در برخی نیز منسوخ شده است و شمار اندکی از پیشکسوتان آن باقی مانده اند.
خبرنگار : زهره کرمی ** انتشار دهنده : حسن فلاحتی
7330/1654

فرهنگي

موسيقي

محرم

مازندران