مازندشورا:خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: دریای خزر با وسعت ۶۰۰ هزارو ۳۸۴ کیلومترمربع به‌عنوان بزرگترین دریاچه جهان که پهنه آبی چروک‌خورده آن در خشکی کشورهای ترکمنستان، ایران، روسیه، قزاقستان و آذربایجان محصورشده نیز از روند این تغییرات در امان نخواهد بود.
این وضعیت تا حدی جدی است که چندی پیش گروهی از دانشمندان خشک شدن قسمت شمالی این دریاچه را پیش‌بینی کردند و نسبت به وقوع آن هشدار داده‌اند. دریای خزر ازلحاظ تنوع زیستی غنی است و تعداد ۴۰۰ گونه آبزی در آن وجود دارد و این دریا منبع زیست ماهیان خاویاری است وزندگی بیش از ۱۵ میلیون نفر ساحل‌نشین اطراف خود را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
به گفته کارشناسان این دریا از حیث زمین‌شناسی ناهمگن است و ساختار بستر این حوضه آبی که در قسمت شمالی کم شیب و در سمت جنوب بر شیب آن افزوده می‌شود با ساختار خشکی اطراف دریا ارتباط تنگاتنگی دارد.
دریای خزر توسط ۱۳۰ رودخانه تغذیه می‌شود که بزرگترین آن‌هم رود ولگا در روسیه است. این دریا جدا از اقیانوس واقع‌شده و به دلیل رفتار متفاوتی که دارد همواره موردتوجه کارشناسان این حوزه قرار داشته است.
بستر جنوبی این دریا به علت جای گرفتن در ناحیه چین‌خورده آلپی ریخت‌شناسی پیچیده‌ای دارد
به همین خاطر مطالعات در خصوص دریای خزر در کشورهای حاشیه‌ای آن به‌طور مرتب انجام می‌شود و نتایج آن‌هم در اختیار دیگر کشورهای ساحل‌نشین قرار می گیردو در این زمینه تبادل اطلاعاتی متنوعی در حال جریان است.
در ایرآن‌هم مکانی به نام مرکز ملی مطالعات دریای خزر وجود دارد که به رفتارشناسی این دریا و پژوهش درباره آن می‌پردازد و تغییرات مختلف دریای خزر را مطالعه می‌کند. مطالعاتی که با گرم‌تر شدن زمین وبحرانی شدن خطرات زیست‌محیطی اهمیت آن بیش‌ازپیش موردتوجه همگان قرار می‌گیرد.
رفتارشناسی دریای خزر
داریوش یوسفی کبریا، که مدیریت مرکز ملی مطالعات دریای خزر را بر عهده دارد می‌تواند بسیاری از سؤال‌های مربوط به حوزه خزر را پاسخگو باشد او به بیان توضیحاتی در مورد فعالیت‌های این مرکز پرداخت و در گفتگو با خبرنگار مهر، افزود: تا اوایل دهه ۷۰، مرکزی که به‌صورت منسجم در رابطه با این دریا فعالیت داشته باشد وجود نداشت.
یوسفی یکی از وظایف مرکز ملی مطالعات دریای خزر را بررسی، تجزیه‌وتحلیل روند آلودگی دریا و نوسانات افزایشی و کاهشی دریا برشمرد و اظهار داشت: نوسانات افزایشی یا کاهشی دریا، منجر به پیشروی یا پس‌روی خواهد شد که هرکدام اثرات متفاوتی را بر سواحل وارد می‌کنند که این امر بیانگر ضرورت و اهمیت وجود مطالعات است.
این کارشناس حوزه دریایی بابیان اینکه برای داشتن سیستم جامع مدیریت دریای خزر و سامانه منطقه‌ای، نیازمند دیده‌بانی دریای خزر هستیم، خاطرنشان کرد: این دیده‌بانی در همه کشورها و به‌خصوص در ایران در حال انجام است.
رئیس مرکز ملی مطالعات دریای خزر دیده‌بانی را به معنای زیر نظر داشتن مستمر تمامی حرکات دریا و تولید داده‌های پایه معنا کرد و گفت: این مرکز دارای داده‌های پایه در خصوص آب دریای خزر است و تصمیم‌گیری برای دریا در سطح کلان نیازمند داشتن اطلاعاتی است که در مرکز ما موجود است و با کشورهای دیگر نیز در این زمینه تبادل‌نظر داریم.
وی بابیان اینکه از سال ۵۷ تا اوایل دهه ۷۰ به مدت ۱۹ سال شاهد روند افزایشی و سپس شاهد کاهش تراز آب بودیم، افزود: درمجموع سالهای کاهش، ۱۳۰ سانتی‌متر از تراز آب را از دست دادیم و در طی ۲۰ سال شاید طی دو سال افزایش منقطع داشتیم اما در طی ۱۰ سال اخیر تمام رفتار دریا کاهشی بوده است.
یوسفی بابیان اینکه کاهش تراز آب منجر به پس‌روی دریا می‌شود، گفت: نتیجه آن، آزاد شدن زمین‌ها است و این امر جدای از اثرات تخریبی تغییر اکوسیستم‌ها، مشکلات اجتماعی را در بردارد و منجر به دخل و تصرف زمین‌ها می‌شود که در دوران بازگشت، دوباره شاهد خسارت سنگین خواهیم بود.
در حدود چهل سال اخیر از سال ۵۷ تا اوایل دهه هفتاد، به مدت ۲۰ سال شاهد پیشروی دریا و در طی ۲۰ سال دوم شاهد پس‌روی آن بودیم
صاحب‌نظر در حوزه دریای خزر بابیان اینکه در حدود چهل سال اخیر از سال ۵۷ تا اوایل دهه هفتاد، به مدت ۲۰ سال شاهد پیشروی دریا و در طی ۲۰ سال دوم شاهد پس‌روی آن بودیم، تأکید کرد: در دو سال اخیر پس‌روی متوقف‌شده و طبق مطالعات ما و کشور آذربایجان، شاهد افزایش تراز در سه سال آتی خواهیم بود.
یوسفی با اشاره به اینکه در سال گذشته، در بیست‌ویک مین جلسه کمیته آب‌شناسی و هواشناسی دریای خزر، روس‌ها با شش روش مختلف پیش‌بینی کردند که در سالهای ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ در دریا ۴۲ سانتی‌متر افزایش تراز آب راداریم، افزود: درصورتی‌که ما در سال گذشته، ۱۲ سانتی‌متر و در سال جاری ۲۲ سانتی‌متر کاهش را شاهد بودیم و در سال آبی ۹۵ و ۹۶، نه‌تنها کاهش نوسانات متوقف شد بلکه پیشروی نیز داشته و شاهد افزایش ۴ سانتی‌متری تراز آب بوده‌ایم.
نوسانات دریای خزر خطی نیست
رئیس مرکز ملی مطالعات دریای خزر بابیان اینکه نوسانات دریای خزر خطی نیست، گفت: در برخی سالها میزان تراز صفر سانتی‌متر بوده و گاهی هم حدود ۲۲ و حتی ۳۲ سانتی‌متر افزایش تراز داشته‌ایم وامسال ۴ سانتی‌متر را در تراز شاهد بودیم اما ممکن است در سال آینده این میزان متغییر باشد زیرا که دریا رفتار نوسانی پیچیده‌ای دارد.
این کارشناس حوزه دریایی با توجه به تفاوت عمق آب در سواحل روسیه و ایران گفت: وقتی در قسمت سواحل ایران نیم متر آب از دست دهیم، در سمت شمالی و سواحل روسیه ممکن است صدها متر زمین آزاد شود.
یوسفی بابیان اینکه در مازندران نیز نقاط پرشیب و کم‌شیب در دریاداریم، افزود: میانکاله، گهرباران و فرح‌آباد، بخش کم شیب و سمت نشتارود و محمودآباد نقاط پرشیب است.
پژوهشگر حوزه دریا به بیان توضیحات بیشتری در این خصوص پرداخت و گفت: در نقاط کم شیب اگر سطح آب کمی بالا بیاید زمین‌های بیشتری به نسبت نقاط پرشیب زیرآب می‌رود و اگر آب پایین‌رود سطح زیادی از زمین آزاد می‌شود
رئیس مرکز ملی مطالعات دریای خزر ادامه داد: پیشروی به شیب ساحل وابسته است و پس‌روی هم به شیب نقاط کم‌عمق بستر دریا بازمی‌گردد.
یوسفی یکی از وظایف سازمان را پایش در ۱۵ ایستگاه شاخص در طول سواحل ۸۶۵ کیلومتری خزر خواند و یادآور شد: هرساله در فصل گرم و سرد سال رسم بستر دریا از طریق هیدرو گرافی انجام می‌شود و این مسئله برای ما حائز اهمیت است که در نقاط کم‌عمق از نیم تا یک متر شیب به چه میزان باشد، چراکه با از دست رفتن ۳۰ سانتی‌متر آب درشیب زیاد افراد ساکن متوجه امر نمی‌شوند اما در مکان‌هایی با شیب کم همچون سواحل فرح‌آباد این امر کاملاً محسوس خواهد بود.
در یک سال، معادل چهار دریاچه ارومیه از آب دریای خزر کاهش یافت
در ادامه روند پرداختن به رفتارهای متفاوت دریای خزر اما سیده معصومه بنی‌هاشمی، اطلاعات بیشتری در اختیار خبرنگار مهر قراردادو بابیان توضیحاتی درباره پیش‌بینی تراز آب دریای خزر گفت: یک موسسه تحقیقاتی در روسیه از سال ۲۰۱۵، مطالعات پیش‌بینی تراز آب خزر را با شش مدل ارائه داد که مبنای آن‌ها هم اطلاعات ایستگاه‌های تراز سنجی قرنی سواحل خزر و هم پیش‌بین آبدهی رودخانه ولگا بوده است.
مدیر بانک اطلاعات مرکز تحقیقات دریای خزر ادامه داد: پیش‌بینی‌ها تا سال ۲۰۳۵ به‌صورت مدل مشخص‌شده و هر شش مدل تا سال ۲۰۳۰ روند یکسانی را نشان دادند و نتایج این مدل نشان داده که تراز آب از سال ۲۰۱۶ روند افزایشی خود را شروع کرده و تا سال ۲۰۲۰ انتظار می‌رود که از میانگین این شش مدل تراز آب به‌طور متوسط ۴۲ سانتی‌متر افزایش یابد و باید انتظار داشته باشیم بعد از تحقق آن از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵ روند کاهشی دریا دوباره شروع شود.
وی تأکید کرد: آنچه در طول سالهای ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۵ در دریای خزر مشاهده کردیم مبین این مطلب است که ما دوره‌ای را که مدل در این بازه ده‌ساله نشان داده، شاهد نخواهیم بود.
بنی‌هاشمی خاطرنشان کرد: ما شاهد کاهش ترازبالای ۲۰ سانتی‌متری دریای خزر در سال ۲۰۱۴ بودیم یعنی در یک سال، معادل چهار دریاچه ارومیه از آب دریای خزر کاهش یافت و این میزان قابل‌توجهی است که اثرات آن را در سواحل خود مشاهده کردیم.
مدیر بانک اطلاعات مرکز تحقیقات دریای خزر بابیان اینکه ساحل‌نشینان از گذشته تاکنون با پس‌روی و یا پیشروی همواره دچار مشکل می‌شدند، ادامه داد: ازاین‌رو، از دوره تزاری در شوروی ایستگاه‌های تراز سنجی و ثبت تراز آب دریای خزر ایجاد شد و دانشمندان عوامل تکتونیکی، زمین‌شناسی و اقلیمی را در نوسانات دریای خزر مؤثر می‌دانند.
وی بابیان اینکه درگذشته شاید تئوری تکتونیکی بر نوسانات تراز آب خزر مؤثر بوده اما در حال حاضر تنها عامل مؤثر بر نوسانات، عوامل اقلیمی است، گفت: رصد عوامل مؤثر اقلیمی بر بیلان آبی دریای خزر و عمدتاً ورودی رودخانه‌ها یکی از موارد کلیدی در مدل‌های پیش‌بینی است.
مدیر بانک اطلاعات مرکز تحقیقات دریای خزر بابیان اینکه کشور ما در این بخش به مدل‌های روسیه تکیه کرد، ازجمله دلایل این امر را برشمرد و گفت: این پیش‌بینی از کسی است که بیشترین ورودی آب را به دریای خزر دارد و این مدل‌های پیش‌بینی با توجه به داده‌های ثبتی آن‌ها در حوزه آبریز ولگا است و تنها تکیه ما به این پیش‌بینی نبوده و از ۲۰۱۶ تابه‌حال، روند پس‌روی به پیشروی را در سواحل خود مشاهده کردیم.
تنها با الگوی منطقه خود نمی‌توان درباره نوسانات دریای خزر قضاوت کرد، چراکه حجم عظیم آبدهی دریای خزر مختص رودخانه ولگا است
این کارشناس حوزه دریای خزر بابیان اینکه ایران تنها یک کیلومتر مکعب از آب دهی دریای خزر رادار است، افزود: تنها با الگوی منطقه خود نمی‌توان درباره نوسانات دریای خزر قضاوت کرد، چراکه حجم عظیم آبدهی دریای خزر مختص رودخانه ولگا است.
بنی‌هاشمی با اشاره به اینکه در سال ۲۰۱۶ بعد از یک دوره کاهش، تراز آب افزایش پیدا کرد، افزود: بر اساس گزارش‌ها از آبدهی ولگا و استخراج اطلاعات، آبدهی ولگا ۸ درصد بالاتر از آبدهی نرمال این رودخانه بوده و به ۲۶۱ کیلومتر مکعب رسیدهاست.
وی یادآور شد: در سال ۲۰۱۴ که شاهد کاهش شدید ۲۷ سانتی‌متری در منطقه خود بوده‌ایم، آبدهی ولگا سی درصد از میزان میانگین کمتر شد.
بنی‌هاشمی گفت: نوسانات تراز آب خزر کاملاً با آبدهی رودخانه ولگا در ارتباط بوده و این مدل‌ها بر اساس مدل‌های اقلیمی است که بر روی بیلان آبی رودخانه ولگا مؤثر هستند.
باید به حرکت‌های تکتونیکی زمان داد
سمیه روحانی زاده، که مسئولیت آزمایشگاه مرکز تحقیقات خزر را بر عهده دارد به بیان تاریخچه ایجاد در یای خزر پرداخت و به خبرنگار مهر گفت: بالا آمدن سرزمین قفقاز و قطع راه ارتباطی موجب تشکیل دریاچه وسیعی شد و بعد براثر ذوب یخچال‌ها دریای خزر، پیشروی پیداکرده ولی دوباره با کاهش روند ذوب یخچال‌ها، اتصال حوزه‌ها کاهش‌یافته و دریای سیاه، آرال و خزر از هم جدا شدند.
مسئول آزمایشگاه مرکز تحقیقات دریای خزر، با تأکید بر اینکه باید به نوسانات با مقیاس‌های مختلف نگاه کرد، افزود: باید به حرکت‌های تکتونیکی زمان داد و زمان زمین‌شناختی، عددهای بزرگی است.
وی در رابطه با بستر دریای خزر گفت: گسترش رسوبات وارده ناهمگون است و از رودهای سرریز به خزر که مهم‌ترین آن ولگاست سالانه حدود ۹۰ میلیون تن رسوب وارد دریای خزر می‌شود.
روحانی زاده ادامه داد: در ایران حدود ۶۰ رودخانه به دریای خزر ریخته می‌شود و باوجود آبدهی کم اما منبع تأمین رسوب آن حدود ۴۰ میلیون تن است که دوسوم آن توسط سفیدرود واردشده و بیشترین آورد رسوبات نیز از سمت خزر جنوبی است.
وی بابیان اینکه ازنظر تقسیم‌بندی ذرات رسوبی، بحث فرسایش رسوب‌گذاری، انباشت و شیب، رسوبات برای ما مهم است، خاطرنشان کرد: این امر به ما در تمام زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی برای انتخاب بستر مناسب برای انجام کارهای مختلف همچون انتخاب شنا گاه‌ها کمک می‌کند.
مسئول آزمایشگاه مرکز تحقیقات دریای خزر سواحل جنوبی مازندران را سه نوع ساحل ماسه‌ای در گیلان و غرب مازندران، سواحل قلوه‌سنگی در رامسر و سواحل گلی در گمیشان و گلستان برشمرد و ازجمله دلایل ملموس بودن پیشروی و پس‌روی آب در گلستان را گلی بودن سواحل دانست.
وی از سواحل میانکاله به‌عنوان یک دانشگاه برای زمین شناسان یادکرد و افزود: جریان‌های خلاف عقربه ساعت و آورده‌ها رودخانه موجب تشکیل یک جزیره در میانکاله شده که در حال گسترش است و این امر یک رخداد طبیعی است و زنگ خطر نیست و این امر بسته به نوع نگاه است.
هرچند نگرانی برای آینده خزر تنها به ایران ختم نمی‌شود و تمامی کشورهای حاشیه‌ای این دریا نیز با امضای «کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط‌زیست دریای خزر» بر آن تأکید کردند و با انجام مطالعات و پایش های مستمر این دریا را تحت نظر دارند؛ اما هنوز سرنوشت بزرگترین دریاچه خزر با ابهامی بزرگ مواجه است.