مازندشورا:در زمان قاجار، به‌تدریج و با توجه به برخورد تحصیلکرده‌های ایرانی با فرهنگ اروپایی، آثار آن فرهنگ هم در شئون جامعه ایران عیان شد و هم آنکه نمونه‌هایی از معماری مساجد ترکیه، به مرور خود را نشان داد.

میرزا حسین خان سپهسالار؛ صدراعظم ناصرالدین شاه البته خود چند سالی در استانبول زندگی کرده بود اما می‌دانیم معماری ایران همیشه حرف اول را می‌زده است. مدرسه سپهسالار، ملهم و تلفیقی از معماری مساجد ایاصوفیه استانبول، مدرسه چهارباغ اصفهان و مسجد جامع اصفهان است. سپهسالار به شیوه‌ای ساخته شده که نمونه آن را تنها می‌توان در مساجد سید اصفهان و سلطانی سمنان و مدرسه آقا بزرگ کاشان یافت که در آنها، حجره‌ها به شکل دو طبقه و ایوان مانند ساخته شده است. طراح اصلی آن، نخستین معمار تحصیلکرده ایرانی در فرنگ؛ مهدی خان ممتحن‌الدوله شقاقی است که البته جزء آخرین معماران سنت‌گرای معاصر است و کار اجرایی هم برعهده معمار قمی، حاج ابوالحسن معمار و جعفر خان معمارباشی کاشانی بوده است.

بنای مسجد و مدرسه، از ۱۹ فروردین ۱۲۵۸ خورشیدی توسط میرزا حسین خان آغاز شد اما چون او دو سال بعد در مشهد درگذشت، برادرش یحیی‌خان مشیرالدوله در تکمیل این بنا همت گماشت که ۵ سال به طول انجامید تا پایان یافت. در سال ۱۳۱۳ که ماکسیم سیرو؛ معمار فرانسوی، دانشکده هنرهای زیبا را پایه گذاشت، ساختمان کتابخانه را ساخت که فرهنگستان اول به ریاست محمدعلی فروغی در همین جا تشکیل شده است.

در سال ۱۳۴۲ استاد حسین لرزاده، تغییراتی در شبستان زمستانی ایجاد کرد و در سال ۱۳۷۵ نیز مهندس سعیدی گنبد اصلی را اساسی بازسازی کرد. مصالح اصلی آن آجر بوده و در تزئینات آن، ویژگی‌های معماری ایرانی چون مقرنس، کاشیکاری، یزدی‌بندی و کاسه‌بندی آمده که برگرفته از عصر صفوی است؛ زیرا در مساجد ترکیه، عنصر کاشیکاری نقشی ندارد. صحن مسجد، دارای چهار باغچه و حوض بزرگی در میان آن است که قنات معروف به مهران نیز از زیر آن می‌گذشته است. سپهسالار، یکی از بزرگترین مساجد چهارایوانی و البته یکی از آخرینِ آنها است.

گنبدش به شکل دو گوش خوابیده نیز الگو گرفته از مساجد ترکیه است و هشت گلدسته نیز دارد که همین تعداد قابل توجه است.

*رئیس انجمن مفاخرمعماری ایران