مازندشورا: گفت‌وگویی با همایون خوشروان عضو هیأت مدیره انجمن مهندسی سواحل و سازه‌های دریایی و رئیس گروه پژوهشی مدیریت محیط زیست وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ترتیب داده که شما را به خواندن آن دعوت می‌کنیم؛
فارس: دریای خزر دارای چه ویژگی‌های خاصی است؟
دریای خزر بزرگ‌ترین آبگیر بسته دنیا، سال‌های طولانی است که از خاستگاه قدیمی خود یعنی اقیانوس پاراتتیس بهدلیل فرآیندهای کوهزائی جدا شده است.
رفتار هیدرولوژیکی خاص این دریا موجب شده که نگاه علمی بسیاری از دانشمندان و متخصصان علوم دریایی به آن جلب شود.
فارس: تفاوت نوسانات آب دریای خزر با اقیانوس چیست؟
نوسانات سریع آب مهم‌ترین ویژگی آب‌شناختی دریای خزر است که مقایسه سرعت تغییرات سطح تراز آب دریای خزر با اقیانوس‌ها نمایانگر شتاب بسیار تند نرخ نوسانات سطح تراز آب دریای خزر است که گاهی تحت شرایط خاص سطح تراز آن بیش از 100 برابر سطح آب اقیانوس‌ها دچار تغییر می شود.
فارس: پدیده گرمایش زمین چه تاثیری بر سطح تراز آب دریای خزر برجای گذاشته است؟
طی قرن بیستم پدیده گرمایش زمین سبب ذوب شدن یخ‌های قطبی گشت و آب اقیانوس‌ها گرم شد، در اثر این پدیده سطح تراز آب اقیانوس‌ها افزایش یافت و بخش وسیعی از مناطق ساحلی مشرف به دریاهای باز دچار آسیب‌دیدگی فرسایشی و آب‌گرفتگی شدند؛ این در حالی است که در حوضه دریای خزر رفتار متفاوت نوسانی با سرعت فزاینده شدت مخاطرات و ریسک حاصل از آن را افزایش داد و شرایط برای استفاده از تجارب طبیعی مرتبط با نحوه عکس‌العمل مناطق ساحلی در مقابل افزایش و یا کاهش سطح تراز آب دریاها جهت کاربرد در مدل‌های محاسباتی فراهم شد.
بر اساس آخرین گزارش‌های منتشره از برنامه اقتصادی سازمان ملل متحد(UNDP) بیش از 15 میلیارد دلار خسارت در آخرین فاز پیشروی سطح تراز آب دریای خزر طی سال‌های 1978- 1995 میلادی بر کشورهای ساحلی پیرامون آن تحمیل شد.
فارس: در حال حاضر مهم‌ترین نگرانی در مورد دریای خزر چیست؟
هم‌اکنون نیز کاهش سریع سطح تراز آب دریای خزر از نگرانی‌های عمده در این منطقه محسوب می‌شود؛ به‌طوری‌که کاهش 1.40 سانتی‌متر سطح تراز آب طی سال‌های 1995 تاکنون موجب خشک شدن سطح وسیعی از تالاب‌ها و خلیج‌های کناره‌ای شده که دارای ارزش زیست‌محیطی بسیار بالایی هستند.
بنابراین ضرورت تدوین برنامه‌های استراتژیکی برای همسان‌سازی یا تعادل‌بخشی بیلان آبی دریای خزر در ابتدای قرن بیست و یکم امری الزامی است.
فارس: براساس مطالعات انجام شده تراز آب دریای خزر از گذشته تاکنون چه تغییراتی را تجربه کرده است؟
مطالعه آماری نتایج مشاهدات سطح تراز آب دریای خزر از سال 1830 تاکنون نمایانگر وقوع سیکل کاملی از یک دوره نوسانی 65 ساله تا انتهای قرن بیستم است، به‌طوری‌که از سال 1930 تا 1995 میلادی دریای خزر یک دوره پسروی و یک دوره پیشروی با دامنه نوسانی حدود 5.5 متر را تجربه کرده است؛ به این معنا که از سال 1930 تا 1978 سطح تراز آب دریای خزر به میزان 3 متر افت کرد و از کد 25.5- متر به 28.5- متر رسید و سپس از سال 1978 تا 1995 میلادی سطح تراز آن به میزان 2.5 متر افزایش یافت.
فارس: پسروی آب دریای خزر چه مخاطراتی را به دنبال داشته است؟
میزان اراضی ساحلی آزاد شده در زمان پسروی دریای خزر معادل مساحت کشور دانمارک و طی زمان افزایش سطح تراز آب دریا، معادل مساحت کشور بلژیک دچار غرقابی شد؛ این موضوع حساسیت بالای آسیب‌پذیری اراضی ساحلی را به خوبی نشان می‌دهد.
نکته جالب توجه در روند نوسانات سطح تراز آب دریای خزر تغییرات‌برداری سرعت بر واحد زمان یا شتاب نوسانی است، از سال 1835 تا 1930 میلادی سطح تراز آب دریای خزر به‌صورت تدریجی و با سرعت متوسط و آرام حدود 1.9 سانتی‌متر در سال کاهش یافت، اما از سال 1930 تا 1941 میلادی با شتاب فزاینده حدود 14.7 سانتی‌متر در سال به میزان 1.8متر دچار افت شد و از 1941 تا 1978 طی 37 سال سطح تراز آن با سرعت کمتر معادل 3.8 سانتی‌متر در سال کاهش یافت.
فارس: دلیل تفاوت در تغییر در نوسانات آب دریای خزر چیست؟
تفاوت تغییر شتاب نوسانی سطح تراز آب دریای خزر معرف اتفاقات خاصی است که در حوضه آبریز می‌افتد.
ردیابی نشانه‌های آب و هواشناسی موجود نشان می‌دهد که طی سال 1930 تا 1978 میزان بارش‌های جوی کاهش یافته و در دوره‌های تابستانی فرآیند تبخیر افزایش داشته است؛ به‌طوری‌که درجه حرارت در زمستان ها 0.2 سانتی‌گراد سردتر و در تابستان 0.5 درجه سانتی‌گراد گرم‌تر و میزان بارندگی 17درصد کمتر از حد نرمال و میزان بارش برف نیز 6 درصد کمتر از حد نرمال بوده است؛ که به این معنا بوده عوامل موثر در حجم روان آب‌های منتهی به دریای خزر کاهش داشته است.
بنابراین رودخانه‌ها کم آب‌تر و در نهایت سطح تراز آب دریای خزر دچار افت شد.
فارس: آیا شدت شتاب تغییر سطح تراز آب دریای خزر با تغییرات آب و هوایی مرتبط است؟
شدت شتاب تغییر سطح تراز با میزان تغییر عوامل آب و هوایی همبستگی کامل ندارد و در این زمان عامل دوم یعنی دخل و تصرف های انسانی در حوزه آبریز موجب افت شدید سطح تراز آب دریای خزر شده است.
نشانه‌های موجود گواه ساخت‌وساز سدهای مخزنی در مسیر رودخانه‌های اصلی دریای خزر است به‌طوری‌که دولت شوروی سابق با ساخت مخازن آبی بزرگ در سال 1937 بر روی رودخانه ولگا و سد ولگاگراد در سال 1959 برای توسعه کشاورزی و آبراهه‌های استراتژیکی ترانزیت دریایی سهم فراوانی از منابع آب رودخانه ولگا (9درصد)را متوقف و مورد استفاده قرار داد بنابراین میزان آب کمتری به دریای خزر می‌رسید.
این رویداد انسانی طی زمان مورد اشاره برای سایر رودخانه‌های شمالی و غربی شوروی سابق اتفاق افتاد، به گونه‌ای که میزان خروجی رودخانه‌های اورال(24درصد)، ترک و سولاک (60درصد) و رودخانه کورا در آذربایجان (12.8درصد ) بهدلیل فرایندهای تنظیم درون حوزه‌ای کاهش یافت.
فارس: دخالت‌های انسانی چه تاثیری در عدم تعادل بیلان آبی دریای خزر به دنبال داشته است؟
ظرفیت سدهای احداث شده در مسیر رودخانه ولگا حدود 200 کیلومتر مکعب است که بیشترین مصرف آب مخازن ولگا در سال 1980 به میزان 40 کیلومتر مکعب برآورد شده است به این معنا که در زمان خشک‌سالی بزرگ دهه 80 که با گرمایش بسیار زیاد زمین همراه بود، سهم برداشت از آب شیرین رودخانه ولگا برای تامین اراضی زیر کشت و طرح‌های آبی افزایش یافت بنابراین به‌وضوح نقش دخالت‌های انسانی در عدم تعادل بیلان آبی دریای خزر طی سال‌های 1930 تا 1978 ثابت می‌شود.
روس‌ها در سال 1980 میلادی، برای توازن‌بخشی سطح تراز آب دریای خزر که بسیار دچار کاهش شده بود، تصمیم به ساخت سد بر روی دهانه خلیج قره بغاز می‌گیرند تا با مسدود کردن جریان یک‌سویه دریای خزر به خلیج مزبور سطح تراز آب دریا را متعادل نگاه دارند به این دلیل که کاهش سطح تراز آب دریای خزر موجب بروز مشکلات اکولوژیکی در آب‌های کم‌عمق شمالی شده بود و میزان صید ماهی‌های اقتصادی به شدت کاهش یافت.
علاوه بر آن وضعیت تردد کشتی‌های صیادی و تجاری به آبراهه‌ها و بنادر دچار مشکل شده بود، یعنی روس‌ها در زمان بروز خشک‌سالی با دو مشکل عمده برخورد داشتند، کاهش میزان آب شیرین برای توسعه زیرساخت‌های اقتصادی مبتنی بر کشاورزی و ترانزیت کالا و دوم بحث چالش‌های زیست‌محیطی و اکولوژیکی حاصل از افت سطح تراز آب دریا که موجب کاهش ذخائر آبزیان شده بود اما آنها تعادل‌بخشی منابع آب برای مصرف در کشاورزی و کانال‌های ارتباطی را در اولویت اصلی قرار داده بودند.
فارس : نوسانات آب دریای خزر با گرم شون چه تغییراتی داشته است؟
با افزایش دوره زمانی چرخه آب و هوایی آتلانتیک شمالی که با افزایش دبی رودخانه ولگا به میزان 25 تا 30 درصد همراه بود و گرم شدن بیشتر هوا طی سال‌های 1978- 1995 با آنومالی حرارتی حدود 0.32درجه سانتی‌گراد، رفتار نوسانی دریای خزر معکوس شد به این معنا که در زمان گرم شدن هوا دریای خزر دچار پیشروی شدو سطح تراز آن به میزان 2.5 متر افزایش یافت.
طی این دوره زمانی میزان روان آب‌های شمالی منتهی به دریای خزر افزایش یافت و طی مدت 17 سال بخش وسیعی از سرزمین‌های پست و کم شیب شمالی دریای خزر به زیر آب رفت و زیرساخت‌های اقتصادی فراوانی دچار آسیب‌دیدگی جدی قرار گرفت.
فارس: آیا در زمینه کنترل بیلان آبی دریای خزر اقدماتی صورت گرفته است؟
روس‌ها برای کنترل بیلان آبی دریای خزر در سال 1984 تصمیم به تخریب سد مستقر بر دهانه خلیج قره بغاز می‌گیرند و با خراب کردن آن موجب افزایش ظرفیت تبخیر آب دریا توسط خلیج یاد شده شدند، سایر مناطق دریای خزر نیز در این زمان دچار خسارات جدی شدند که مهم‌ترین آنها آب‌گرفتگی چاه‌های نفت در قزاقستان و آذربایجان و تخریب اراضی ساحلی بخش وسیعی از مناطق شمال کشور ایران بود که بیش از 15 میلیارد دلار خسارت بر کشورهای حاشیه دریای خزر تحمیل شد.
دانشمندان گزارش کرده‌اند که اگر سدها و ذخائر آبی بر روی رودخانه‌های شمالی دریای خزر ساخته نمی‌شد سطح تراز آب دریای خزر معادل 50 تا 70 سانتی‌متر بیشتر بالا می‌آمد و شدت آسیب‌دیدگی‌ها و ریسک مخاطرات غرقابی و فرسایشی افزایش می‌یافت.
فارس: دلیل سرعت زیاد افت سطح تراز آبی دریای خزر طی سال‌های اخیر چیست؟
از سال 1995 تاکنون سطح تراز آب دریای خزر بیش از1.30 متر کاهش یافته است؛ طی سه سال اخیر یعنی از سال 2013 تا 2016 میلادی سرعت زیاد افت سطح تراز در حدود 24 سانتی‌متر در سال نمایانگر شدت شتاب نوسانی کاهنده دریای خزر مشابه با سال های مابین 1930 تا 1940 میلادی است؛یعنی زمانی که دخل و تصرف‌های انسانی همراه با عوامل طبیعی سبب کاهش فزاینده سطح تراز آب دریای خزر شد.
فارس: در چه صورت بیلان نوسانی دریای خزر دچار چالش جدی خواهد شد؟
با توجه به اینکه بخش سفلی رودخانه ولگا در حد واسط شهر ولگاگراد تا انتهای آستاراخان در ناحیه خشک و بیابانی با میزان تبخیر بالا قرار دارد نگهداشت سطوح زیر کشت پیرامون رودخانه ولگا در این مناطق از برنامه‌های بسیار مهم کشور روسیه قلمداد می‌شود.
میزان حجم آب پشت سدهای رودخانه ولگا بیش از 200 کیلومتر مکعب است به این معنا که تقریبا معادل حجم آبی که قرار است ولگا در زمان کم آبی به درون دریای خزر بریزد. حال اگر شرایط اقلیمی مانع افزایش حجم آب رودخانه مزبور شود و میزان برداشت از آن افزایش یابد. بنابراین بیلان نوسانی دریای خزر دچار چالش جدی خواهد شد.
فارس: با توجه به اینکه در حال حاضر که خشک‌سالی بخش وسیعی از مناطق شمال غربی تا شمال شرقی و بخش غربی دریای خزر را تحت تاثیر قرار داده است آیا تعادل‌بخشی استرانژیکی بیلان آبی دریای خزر ضروری است؟
کاهش حجم روان آب‌های منتهی به دریای خزر برای حفظ اراضی زیر کشت و سطح توازن کانال‌های ترانزیت کالا باید در زمینه تعادل‌بخشی استراتژیکی بیلان آبی دریای خزر با توجه به سهم مشترک سایر کشورهای حاشیه دریای خزر انجام شود؛ زیرا کاهش بلندمدت روان‌آب‌ها سبب خشک شدن سطح وسیعی از خلیج‌های کناره‌ای و تالاب‌های حاشیه‌ای می‌شود که خسارات اکولوژیکی ناشی از این واقعه بسیار زیاد است و جبران آن به لحاظ زیست محیطی گاهی کاری غیرممکن به‌نظر می‌رسد.
فارس: افزایش سطح تراز آب دریای خزر چه تبعاتی به دنبال داشته است؟
تبعات ناشی از افزایش سطح تراز آب دریای خزر شامل تخریب کاربری‌های مسکونی و از بین رفتن پوشش طبیعی زمین، آسیب‌دیدگی چاه‌های بهره‌برداری نفتی، مشکل تردد کشتی‌های باربری در سطح بنادر و از بین رفتن زیستگاه‌های ساحلی و نابودی اکوسیستم‌های ساحلی است که در این زمینه طی سال‌های 1978 تا 1995 افزایش 2.5 متری سطح تراز آب دریای خزر خسارات هنگفتی را به بار آورد. اما در زمان پسروی و افت سطح تراز آب دریا، شرایط برای آسیب‌دیدگی جدی زیستگاه‌های ساحلی و ذخائر آبی حاشیه‌ای فراهم می‌شود.
خشک شدن سطح وسیعی از تالاب میانکاله و خلیج گرگان در این میان قابل اشاره است. احتمال بروز ریز گردها در مواقع طوفانی سبب تشدید مخاطرات حاصل از خشک‌زائی حجم‌های آبی وابسته به دریا خواهد شد و بنادر مهم بهدلیل کاهش سطح آب‌خور کشتی‌های باربری قابلیت اقتصادی خود را از دست خواهند داد و ضربه سنگینی بر صنایع دریایی مستقر در آب‌های ساحلی وارد خواهد شد.
متاسفانه خشک شدن مناطق کم ژرفای دریایی زمینه‌ای مناسب برای هجوم متجاوزان به اراضی خشک ساحلی خواهد شد و برداشت مصالح ساحلی اعم از شن و ماسه توسعه می‌یابد.
رهاسازی پساب‌ها و پسماندهای شهری شرایط آلودگی‌های زیست‌محیطی را افزون می‌کنند و آبزی‌پروری و صیادی دچار چالش خواهد شد بنابراین خسارات ناشی از افت سطح تراز آب دریای خزر بسیار زیاد است.
صحبت پایانی؟
اگر تعادل‌بخشی استراتژیک بر روی بیلان آبی دریای خزر توسط کشورهای حاشیه ای انجام نشود به‌زودی شاهد بحران جدی در منطقه خزر خواهیم بود.
تدوین برنامه استراتژیکی تعادل‌بخشی سطح تراز آب دریای خزر می‌تواند مبتنی بر تاریخچه نوسانی این حوضه وسیع طی 500 سال اخیر باشد؛ به‌طوری‌که سطح تراز آب دریای خزر طی دوره زمانی مزبور از کد ارتفاعی 25- متر تجاوز نکرده و سطح تراز آن هرگز از 29- متر کمتر نشده است.
روس‌ها خط تراز 28- متر را به‌عنوان سطح تعادل تراز آب دریای خزر تلقی کرده‌اند و سعی می‌کنند فعالیت‌های ساحلی خود را با تراز مزبور تنظیم کنند بنابراین تعامل سازنده کشورهای حاشیه‌ای دریای خزر برای تعادل‌بخشی به سطح تراز دریای خزر به‌منظور جلوگیری از خسارات هنگفت اکولوژیکی و زیست‌محیطی با رعایت ظرفیت حفاظت از زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی بسیار مهم و سرنوشت‌ساز است.
86034/