مازندشورا: گفت‌وگویی با همایون خوشروان رئیس گروه پژوهشی مدیریت محیط زیست و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ترتیب داده که شما را به خواندن آن دعوت می‌کنیم؛
فارس: چه عواملی در بروز چالش‌های زیست‌محیطی در دریای خزر نقش داشته؟ انسان چه نقشی در این زمینه داشته است؟
دریای خزر بزرگ‌ترین آبگیر محدود دنیا با وسعتی در حدود 400 هزار کیلومتر مربع و حجم آبی معادل 70 هزار کیلومتر مکعب در بردارنده اکوسیستم‌های پویایی است.
شرایط اکولوژیکی حاکم بر این حوزه آبی پهناور چنین رقم خورده است که جانداران بومی در کنار گونه‌های مهاجر از دریاهای پیرامون با همزیستی مسالمت‌آمیز زندگی کنند.
با وجود اینکه در گذشته در برخی موارد هجوم برخی گونه‌های مهاجم سبب آشفتگی و تخریب چرخه غذایی و در نهایت کاهش شدید ذخائر آبی ارزشمند مانند ماهی‌های خاویاری شده، اما در این میان نقش انسان در بروز چالش‌های زیست محیطی فراتر از عوامل طبیعی بوده است.
فارس: این روزها همه از آلودگی دریای خزر نگران هستند، به نظر شما وضعیت آلودگی در دریای خزر به چه صورت است؟
امروزه دریای خزر را به‌عنوان آلوده‌ترین حوزه آبی دریایی دنیا می‌شناسند و آلودگی‌های مختلف در مناطق گوناگون دریای خزر سبب بروز مشکلات جدی شده‌اند.
رودخانه ولگا با بالاترین حجم روان آب منتهی به دریای خزر که بیش از 80 درصد خروجی آب‌های سطحی را به خود اختصاص داده است سالانه حجم وسیعی از آلودگی‌های مختلف و مواد آلاینده خطرناک مانند مواد هیدروکربوره، شوینده‌ها، سموم کشاورزی، فلزات سنگین، فنل‌ها و آمونیاک و نیترات را به دریای خزر روانه می‌کند.
فارس: منشا آلودگی دریای خزر چیست؟
براساس آخرین ارقام اعلام شده در گزارش‌های رسمی حدود 126 هزار تن آهن، 29 هزار تن روی، 18هزار تن منگنز، 13 هزار تن مس و 2 هزار تن سرب و نیکل و 100 تن کادمیوم از طریق رودخانه ولگا وارد دریای خزر می‌شود؛ این در حالی است که سالانه میزان 2.5 میلیون تن مواد نفتی از طریق کشور آذربایجان در ساحل باکو تخلیه می‌شود.
میزان ورود آلودگی‌های نفتی به دریای خزر از طریق رودخانه‌های منتهی به آن حدود 76هزار تن در سال است و رودخانه ولگا در این میان سهمی معادل 95 درصد را به خود اختصاص داده است.
فارس: چه تعداد رودخانه وارد دریای خزر می‌شود؟ بحث آلودگی چه تاثیری بر شرایط بیلان آبی دریای خزر دارد؟
حدود 130 رودخانه وارد دریای خزر می‌شوند که تعداد محدودی از آنها بسیار بزرگ و تعداد بی‌شماری کوچک هستند، مساحت حوزه آب‌ریز رودخانه‌های منتهی به دریای خزر معادل 3.5 میلیون کیلومتر مربع است که نسبت بین سطح دریای خزر به حوزه آب‌ریز آن معادل یک دهم است و این موضوع شرایط بیلان آبی دریای خزر را دچار دگرگونی می‌کند و در پی آن ساختار توزیع و انتشار آلودگی‌های مختلف واجد تغییرات زمانی و مکانی می‌شود.
آلودگی‌های موجود در دریای خزر از سال 1978- 1992 توسط روس‌ها مورد مطالعه کامل قرار گرفت و پس از آن نیز تاکنون در ایستگاه‌های اندازه‌گیری مشخص میزان آلاینده‌های مختلف در فصول گرم و سرد سال کنترل می‌شود.
شواهد نشان می‌دهند مناطق مشرف به دهانه رودخانه اورال در بخش شمال شرقی دریای خزر به شدت به مواد نفتی آلوده است.
همچنین سواحل داغستان در بخش شمال غربی و بنادر باکو و آبشرون در ناحیه غربی دریای خزر دارای ظرفیت بالای آلودگی به مواد نفتی هستند.
فارس: دینامیک فصلی جریان آب دریای خزر چگونه رقم خورده است؟
دینامیک فصلی جریان آب دریای خزر به‌گونه‌ای رقم می‌خورد که در سواحل جنوبی دریای خزر مقدار غلظت مواد نفتی از راستای غرب به شرق کاسته می‌شود.
در خلیج باکو رسوبات بستر تا ضخامت حدود 12 متر آغشته به مواد نفتی هستند و برآورد شده که حدود 200هزار تن مواد سمی خطرناک در رسوبات بستر دریا نشئت یافته است.
در حاشیه دریای خزر بیش از 200 شهر بزرگ با جمعیتی حدود 100 میلیون نفر تمرکز دارد. شهرهای مهمی از جمله آستاراخان، باکو، ماخاچ کلا و ترکمن‌باشی بیشترین سهم را در آلودگی دریای خزر دارا هستند.
فارس: سالانه چه میزان آلودگی وارد دریای خزر می‌شود؟
سالانه حجم وسیعی از پساب‌های جوامع شهر و روستا و کشاورزی از طریق روان آب‌های سطحی وارد دریای خزر می‌شود و آب‌های آن را آلوده می‌سازد، سالانه بیش از 300 هزار تن مواد آلی، 150 هزار تن مواد نفتی، 10 هزار تن آمونیاک و نیترات، 9 هزار تن فنل، یک‌هزار تن روی، 350 تن مس و 750 تن کروم وارد آب‌های شمالی دریای خزر می‌شود.
رودخانه‌های ولگا و کورا سهم مهمی در آلوده کردن منابع آب و رسوبات بستر دریای خزر دارند؛ به‌طوری‌که یک گرم موادنفتی موجود در آب‌های ساحلی توانایی آلودگی 2 هزار لیتر آب را دارد و غلظت بیش از 0.01 میلی‌گرم در لیتر مواد نفتی برای ماهی‌ها بسیار خطرناک و 0.1 میلی‌گرم آن سبب از بین رفتن فیتوپلانکتون‌های دریایی می‌شود.
فارس: مهم‌ترین منابع آلاینده پیرامون دریای خزر شامل چیست؟
سالانه حدود 40 – 45 کیلومتر مکعب پساب از طریق رودخانه‌های شمالی وارد دریای خزر می‌شود که حجم میزان خروج پساب‌ها در کشور آذربایجان و ایران معادل 37- 52 کیلومتر مکعب است.
مهم‌ترین منابع آلاینده پیرامون دریای خزر شامل مراکز دفع پسماندها و پساب‌های جوامع شهر و روستا، پساب‌های حاوی سموم خطرناک اراضی کشاورزی، صنایع نفت و گاز، کارخانه‌های بزرگ، نیروگاه‌های حرارتی و هسته‌ای، واحدهای سنگ چینه‌ای، گازهای کم‌عمق با منشاء طبیعی و گل‌فشان‌های حاوی اسیدسولفیدریک و گرگرد و گل‌های آغشته به مواد نفتی است.
فارس: صحبت پایانی؟
متاسفانه به‌دلیل گسترش آلودگی در دریای خزر خسارات بسیار زیادی به کارکردهای اقتصادی محیط زیست دریای خزر وارد شده که در این میان از بین رفتن حجم وسیعی از ماهی های اقتصادی از جمله ماهی استروژن و فک‌های دریایی قابل اشاره است و همچنین تاثیر آلودگی‌ها بر شاخص سلامتی انسان و میزان مرگ ومیر نوزادان را نمی‌توان انکار کرد.
------------------------
گفت‌وگو: زهرا طاهری
-------------------------
86034/ج